«خانه های خلاق» چقدر به صنایع فرهنگی کمک کرده اند؟

به گزارش کندوج مفهوم نشاط فرهنگی بیانگر سهم فرهنگ و هنر در زندگی روزمره افراد جامعه است که مشارکت در تولید و مصرف کالا یا خدمات فرهنگی را می سنجد. ایدە خانه های خلاق و نوآور در ابتدا بستر مناسبی برای اصلاح و تقویت زیست بوم صنایع خلاق (صنایع دستی هنرهای تجسمی پویانمایی بازی سازی و…) و عرصه ای برای ارتقای نشاط فرهنگی به نظر می رسید؛ اما در مرحلە اجرا فراز و فرودهایی را تجربه کرد. اکنون دوره ای را گذرانده که می توان ارزیابی کرد از سیاستگذاری تا اجرا خانه های خلاق و نوآور در رسیدن به اهداف خود و در جهت تقویت مشارکت مردمی در بستر فرهنگ چگونه عمل کرده است. این درحالی است که بررسی ها نشان می دهد خانه های خلاق بیشتر از اینکه بر مفهوم مشارکت فرهنگی تأکید داشته باشند اکنون بر بخش های فناورانه تاکید دارند.

ایدە خانه های خلاق و نوآور زمانی شکل گرفت که دغدغه جذب حمایت برای رونق صنایع خلاق ایجاد شد و انتظار می رفت به دو مسئله اصلی یعنی رشد و شکل دهی کسب و کارهای نوپا (استارتاپ ها) و ساماندهی و پوشش همه حوزه های صنایع خلاق به ویژه صنایع و هنرهای انفرادی مانند هنرهای تجسمی از قبیل نقاشی و یا آنهایی که امکان تبدیل به یک شرکت خلاق را ندارند پاسخ دهد.

ایده ای مهم که چندان موثر واقع نشد…

خانه های خلاق و نوآور را می توان از دو جهتِ لزوم توجه به مردمی بودن عرصه فرهنگ و نیاز به الگوهای کاربردی و نوین برای توسعه فرهنگی در کشور الگویی قابل دفاع و ظرفیتی برای افزایش نشاط فرهنگی دانست. البته هرچند ایدە خانه های خلاق در نظر برای اصلاح و بهبود زیست بوم صنایع فرهنگی بسیار مفید بود اما در عمل با توجه به فقدان جلب مشارکت کافی نتوانست در زنجیره ارزش صنایع خلاق نقش جدی ایفا کند.

مشارکت مردم در امور فرهنگی سهم مهمی در ارتقای نشاط فرهنگی و بروز خلاقیت دارد و خانه های خلاق و نوآور این ظرفیت را دارند که مشارکت جمعیت زیادی از فعالان را پوشش دهند کسب و کارهای نوپا و اقشار مختلف را جذب کنند و بازدهی و پویایی آنها را افزایش دهند. از این جهت نشاط فرهنگی رویکردی است که موجب حیات فرهنگی خانه های خلاق و نوآور شده و به دنبال آن سبب احیای امید جامعه برای مشارکت مردمی می شود.

مشارکت فرهنگی به معنای تولید و مصرف خدمات و کالای فرهنگی یا هر ایده خلاق در جهت ایجاد نشاط و بالندگی فرهنگی جامعه امری ضروی است و به نظر می رسد عملکرد خانه های خلاق و نوآور دچار ضعف هایی بوده است که به دنبال آن مشارکت فرهنگی مطلوبی را از سوی مردم شاهد نبودیم. 

وقتی کمیّت فدای کیفیت شد

از ابتدای اجرای طرح خانه های خلاق و نوآور یعنی از سال ۱۳۹۸ ثبت مجموعه های واجد شرایط به عنوان خانە خلاق و نوآور اولویت پیدا کرد زیرا برای پیش بردن این طرح در سطح کلان و جذب حمایت ها لازم بود تعداد قابل توجهی از خانه های خلاق تاسیس شود. اگرچه کارکرد اولیه خانه های خلاق و نوآور تکمیل کننده چرخه اقتصادی صنایع خلاق و کمک به بازارسازی کسب وکارهای نوپا در نظر گرفته شده بود اما تمرکز بر افزایش تعداد خانه های خلاق باعث شد از توجه به بازدهی و سهم خانه های خلاق در زنجیرە ارزش صنایع خلاق غفلت شود.

با تشویق معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری تعداد به نسبت مناسبی از خانه های خلاق و نوآور ثبت شدند. این تشویق ها و وعده ها نوعی توقع حمایت را در فعالان این مجموعه ها ایجاد و آنها را به تسهیلات ویژه ای امیدوار کرد که عملا آن طور که انتظار می رفت محقق نشد و در بین شبکە خلاق این تلقی به وجود آمد که صنایع خلاق نسبت به دانش بنیان ها در دولت از حمایت کمتری برخوردار است.

از طرفی سیاست گذاری های سلیقه ای و تجربه های ناکام فعالان خانه های خلاق و نوآور از موارد دیگری است که بر مشارکت فرهنگی به زیست بوم خلاق خدشه وارد می کند؛ این درحالی است که باید خانه های خلاق و نوآور نسبت به توانمندی و ظرفیتشان در حل مسائل زیست بوم خلاق ارزیابی شوند و اگر عملکرد موجهی ارائه نمی دهند منحل شوند و متقابلا موارد موفق توسعه یافته و شبکه ای را تشکیل دهند.

ذکر این نکته نیز مهم است که نشاط فرهنگی شامل سه زمینه ارائه فرصت مشارکت فرهنگی مشارکت فرهنگی و حمایت است که در خانه های خلاق و نوآور عینیت پیدا می کند؛ زیرا این خانه ها فضایی را برای تبادل ایده ها آموزش هنرها و صنایع دستی رویدادها و سایر فعالیت های فرهنگی فراهم می کنند. همچنین از این طریق فرصت های جدیدی برای مشارکت فرهنگی به ارمغان می آورند و به بستری پویا برای تعامل با هنرمندان و افراد علاقه مند به فرهنگ و هنر تبدیل می شوند. خانه های خلاق و نوآور با ارائه برنامه های گوناگون فرهنگی و هنری سببب افزایش انگیزه افراد در مشارکت فرهنگی می شوند و برای ورود فعالان به عرصە رقابت افق جدیدی باز می کنند. بنابراین می توان گفت سهم خانه های خلاق در ارتقای نشاط فرهنگی مهم و برجسته است.

کم توجهی به خانه های خلاق نسبت به دانش بنیان ها

با وجود گسترە کنشگران صنایع فرهنگی نسبت خانه های خلاق و نوآور به دانش بنیان ها در اختصاص منابع و اعطای تسهیلاتی که توسط صندوق نوآوری و شکوفایی ساماندهی می شود در بهترین حالت حدود یک دهم است؛ البته این نسبت بسته به میزان ظرفیت نشاط و کارکرد باید سنجیده می شود و این آمارها با توجه به موضوع صنعت چه خلاق و چه دانش بنیان معنا پیدا می کنند. دانش بنیان ها مانند لوازم پزشکی و یا نوآوری های مبتنی بر نانو به دلیل پیچیده بودن فناوری هایشان جامعه مخاطب محدود و افراد مرتبط خاص خود را دارند اما حوزه صنایع خلاق به دلیل گستره مخاطبی که در کل جامعه در اقوام و اقشار گوناگون و در گروه های سنی مختلف دارند نیازمند بسترهایی برای شبکه سازی پروراندن و بالغ کردن کسب و کارهای نوپاست تا وارد عرصه بازار و کسب وکار شوند. 

در بدو تاسیس خانه های خلاق معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری به تأمین زیرساخت ها برای نیل به تعداد قابل قبولی از خانه های خلاق پرداخت و بعد از ابلاغ سند ملی توسعه فناوری های فرهنگی و نرم قانونگذاری تنظیم گری و حمایت مستقیم از واحدهای خلاق را در پیش گرفت. این در حالی است که در این روند صرف تمرکز بر افزایش ثبت خانه های خلاق و نوآور و افزودن بر تعداد آنها آسیب هایی از جمله ثبت خانه های خلاق و نوآور نهادهای دولتی ثبت مجموعه های نامرتبط با هدف اصلی خانه های خلاق به عنوان خانە خلاق و نوآوری ایجاد امید و توقع در مجموعه هایی که ثبت شده اند اما شرایط دریافت تسهیلات را ندارند و مواجهه با خانه های خلاق ثبت شده که مرجعیت مطلوبی در میان فعالان فرهنگ و هنر ندارند را به همراه داشته است.

نگاه عمومی به خانه های خلاق و نوآور چگونه است؟

به طور کلی ایدە خانە خلاق و نوآور به عنوان مکمل زنجیرە ارزش صنایع خلاق و توسعه فرهنگی ایده خوبی بوده است و می توانست زمینه های جذابی برای مشارکت فرهنگی فراهم کند اما آیا خانه های خلاق و نوآور به مرجعی برای مشارکت و نوآوری تبدیل شده اند؟ یافته ها حاکی از آن است که عموم مردم و حتی فعالان عرصه فرهنگ و هنر به خانه های خلاق نگاهی شبیه به مؤسسه آموزشی و خصوصی در حوزه فرهنگ و هنر دارند که این تلقی باعث غفلت از ظرفیت هایی نظیر مشارکت فرهنگی راهبری در بستر مشاوره و شبکه سازی (منتورینگ) و بازارپردازی موجود در خانه های خلاق و نوآور شده است. درصورتی که الگوهای خارجی و مراکز خلاق در خارج از کشور به جای تعدد به کیفیت توجه داشته و مجموعه ها در فضایی پویا با تخصص های متنوع در مجتمع های بزرگ گردهم آمده اند و در حد یک دانشگاه محل رجوع فعالان از اقشار مختلف اند. البته که تعدد و پراکندگی خانه های خلاق در راستای برنامه ریزی فرهنگی غیرمتمرکز اقدامی مفید است اما ساختارهای مجتمع گونه برنامه ریزی شده باکیفیت و شناخته شده فرصت مشارکت بیشتری را فراهم می آورند. از این رو برای بهبود زیست بوم صنایع فرهنگی و بازدهی بیشتر در ارتقای نشاط فرهنگی و جلب مشارکت ساختارهای متمرکز و بزرگ پیشنهاد می شوند.

ورود دولت ممنوع!

از منظری دیگر ورود بخش دولت به خانه های خلاق و تقاضا برای ثبت خانە خلاق از جانب دستگاه های دولتی آن چیزی است که در تعارض با بنیان اصلی خانه های خلاق و نوآوری بوده است. به بیان دیگر سیاست ستاد توسعه فناوری های فرهنگی و نرم اتکای خانه های خلاق به بخش خصوصی بوده و آن هم به دلیل آسیب هایی است که متوجه خانه های خلاق و نوآور وابسته به دستگاه دولتی است؛ زیرا معمولا حضورشان پایدار نبوده و به شخص و دوره مسئولیت مدیران وقت متکی اند که با تغییر مسئولیت این ساختار را ناپایدار می کند. همچنین زمینه را برای انحصار فراهم می آورد. آسیب دیگر ورود مجموعه های دولتی این است که رویکرد مردم نهاد بودن این ساختار را زیر سؤال می برد و می تواند به حیات خلوتی برای سازمان های دولتی و بستری نمایشی تبدیل شود و امکان رانت و فساد مالی را نیز فراهم آورد. لذا اگرچه تعداد خانه های خلاق و نوآور وابسته به ساختارهای دولتی محدود است و آمار دقیق و تفکیکی از این مجموعه ها در دست نیست اما نقد تنها از جهت دولتی بودن یا دولتی نبودن نیست بلکه مسئله کنترل این آسیب است که این ساختار بستری برای توزیع رانت فعالیت های نمایشی و کارنامه ای نشود. 

پی نوشت: در بخش هایی از این گزارش از اطلاعات مقاله «تحلیلی بر خانه های خلاق و نوآور از منظر نشاط فرهنگی» منتشر شده توسط مرکز پژوهش های مجلس استفاده شده است.

انتهای پیام