عودلاجان؛ دریچه‌ای به تهران قدیم
ساکنان تهران و مسافران این کلانشهر در روزهای خاص همچون تعطیلات نوروز، این فرصت را دارند که تهران را از دریچه دیگری ببینند. آنها می‌توانند تهرانی را تماشا کنند که همچنان خانه‌ها، گرمابه‌ها، سقاخانه‌ها و گذرهای تاریخی زیادی را در خود جای داده و به واسطه همین تفاوت‌هاست که می‌توان تا حدی، زندگی در «طهران» (تهران قدیم) را از نظر گذراند.
در گزارش‌های «پیاده‌گردی در تهران»، که کندوج تاکنون دو نوشتار از آن را در نوروز منتشر کرده است، به تهرانگردی در دو بافت تاریخی «پامنار» و «خیابان سی تیر» پرداخته شد. در گزارش پیش رو به یکی دیگر از قدیمی‌ترین بافت‌های تهران در کلان‌محله «عودلاجان»، یعنی محله «امامزاده یحیی» می‌پردازیم.
بیشتر بخوانید:
گشتی در پامنار؛ محله اعیانی طهران
تهرانگردی حوالی خیابانی که شما را به دل تاریخ میبرد!
به گزارش کندوج، «عودلاجان» به عنوان یکی از پنج محله تاریخی تهران قدیم، با توجه به نزدیکی به ارگ سلطنتی، پیشینه طولانی در اسکان دادنِ اعیان و اشراف و صاحبان مناصب در ادوار مختلف تاریخ دارد. این محله از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه، از غرب به شمس‌العماره و ضلع شرقی آن به امامزاده یحیی محدود می‌شود و محله‌های پامنار، ناصرخسرو و امامزاده یحیی را در برگرفته است.
بهترین راه دسترسی با مترو به محله امامزاده یحیی، که از توابع محله عودلاجان است، ایستگاه مترو «پانزده خرداد» و پیاده‌روی در امتداد این خیابان است. پس از حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌روی و گذر از تقاطع خیابان «پانزده خرداد» و خیابان «مصطفی خمینی» به ابتدای خیابان «امامزاده یحیی» می‌رسید. هرچند قرار است در این گزارش درباره اماکن شاخص در این محله بخوانید، اما اگر فرصت و حوصله بیشتری داشته باشید، تمام کوچه‌ها و بن‌بست‌های این محله می‌تواند شما را به دل تاریخ برده و یادگاری‌های زیادی از «طهران قدیم» را پیش چشمان شما نمایان کند.
مسجد و سقاخانه «صاحب‌الامر»، نخستین مکانی است که در مسیر پیاده‌روی به چشم می‌آید. هرچند به شکل دقیق مشخص نیست این مسجد کوچکِ ۴۰ متری چه سالی ساخته شده است، اما بر اساس کاشیِ بالای درِ سقاخانه و مسجد، ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. (از کتاب مساجد دارالخلافه نوشته بهزاد یعقوبی)
پس از حدود ۵ دقیقه پیاده‌روی در خیابان «امامزاده یحیی»، گنبد آبی‌رنگ و مخروطی «امامزاده یحیی» و چنار تنومند آن خودنمایی می‌کند. «ابوالقاسم عزالدین یحیی» که در این بقعه به خاک سپرده شده، در برخی منابع اشاره شده است که با ۱۵ واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد.
برج خشتی هشت‌ضلعی این بقعه، متعلق به قرن هفتم هجری است که یک گنبد آجری ۱۲ ضلعی هرمی شکل بر بالای آن قرار دارد که در دوره قاجار اطراف این برج را با کاشی‌های هفت‌رنگ تزئین کرده بودند.
این امامزاده به چنار ۹۰۰ ساله‌ای که در محوطه آن قرار دارد هم معروف است؛ چناری با قطر ۷ متر که ثبت ملی شده است. اگر پای صحبت اهالی قدیم محل بنشینید حتما برای شما خاطره حضور و فعالیت یک کفاش درون تنه این درخت را تعریف خواهند کرد.
با خروج از امامزاده یحیی، عمارت «سرای کاظمی» را می‌بینید. این عمارت متعلق به فرزندِ «سید احمدخان کاظمی مستوفی» ـ پسر میرزا هدایت خان تفرشی ـ از ماموران باسابقه حکومت قاجار بوده است. به نوشته اعتمادالسلطنه (از رجال دوره قاجار)، سید احمدخان کاظمی، مستوفیِ اصطبل ناصرالدین شاه بود.
این خانه شامل بیرونی، اندرونی، آب‌انبار، مطبخ و اصطبل بوده است. سرای کاظمی در حال حاضر با عنوان «خانه موزه تهران قدیم» شناخته می‌شود و زیرزمین آن اکنون موزه مردم‌شناسی و طبقه بالای آن نگارخانه شده است. بازدید از این عمارت تاریخی در تعطیلات نوروز از ساعت ۸ تا ۱۷ امکان‌پذیر است و نیازی به پرداخت ورودیه ندارد.
پس از پایان بازدید می‌توانید مسیر خود را ادامه دهید تا به مدرسه «میرزا ابوالحسن معمارباشی» برسید. بانی ساخت این مدرسه، میرزا ابوالحسن معمار اصفهانی ـ معمارباشی دربار ناصرالدین‌شاه و ملقب به صَنیع‌ُالمُلک ـ بود. مدرسه‌ای با معماری درون‌گرا و معطوف به حیاط مرکزی که گرداگرد آن اتاق‌هایی قرار دارد. به جز قدمت قاجاری ساختمان، مدرسه «میرزا ابوالحسن معمارباشی» از آنجایی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که در جریان وقوع یک اتفاق تاریخی مهم قرار داشته است.
هنگام درگیری‌های جنبش مشروطه، عین‌الدوله ـ صدراعظم دوره مظفرالدین‌شاه و از مخالفان سرسخت مشروطیت ایران ـ فرمان می‌دهد «شیخ محمد واعظ» را که سخنرانی‌هایش برای حکومت دردسرساز بود، دستگیر کنند. سربازان حکومت او را در کوی سرپولک دستگیر می‌کنند تا به خانه عین‌الدوله ببرند، اما در مسیر و هنگام عبور از مقابل این مدرسه با طلبه‌ها و مردمی مواجه می‌شوند که خواستار رهایی «شیخ محمد واعظ» بودند. در این بین، درگیری میان دو گروه شدت گرفته و طلبه‌ای به نام «سیدعبدالحمید» تیر می‌خورد و پیکر نیمه‌جان او را به داخل مدرسه معمارباشی می‌برند، اما پیش از هر اقدامی، از دنیا می‌رود. (کتاب تهران تب‌آلود نوشته حمیدرضا حسینی)
این مدرسه، که پس از مرمت همچنان محلی برای تحصیل طلاب است، در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و امکان بازدید داخلی از آن فراهم نیست. اگر می‌خواهید بدانید فضای مدرسه «میرزا ابوالحسن معمار باشی» دقیقا چه شکل و شمایلی دارد، می‌توانید فیلم «طلا و مس» ساخته همایون اسعدیان را تماشا کنید؛ چراکه بخشی از فیلم در این مدرسه فیلمبرداری شده است.
همچنان به مسیر خود ادامه دهید تا به میدان «باغ پسته بک» برسید، جایی که اهالی قدیمی محله علت نام‌گذاری آن را وجود یک باغ پسته بزرگ در اطراف آن می‌دانند.
پس از گذر از این میدان بسیار کوچک، به «بازارچه نواب» می‌رسید که نام خود را از گرمابه‌ای با همین نام، که چند قدم جلوتر قرار دارد، گرفته است. «حمام نواب» مربوط به دوره صفویه است که «سارا سلطان خاتون» و «سارا هاجر خاتون»، دختران فردی به نام نواب آن را ساختند. البته این حمام تاریخی پس از آنکه بخشی از فیلم «قیصر» مسعود کیمیایی در آن ساخته شد شهرت بیشتری یافت. حمام نواب در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. در حال حاضر امکان بازدید از این گرمابه تاریخی وجود ندارد.
در ادامه مسیر، یک مسجد با ظاهر نه چندان قدیمی به چشم می‌آید. مسجد «آقا جلال» به اعتقاد اهالی محل بیش از ۱۳۰ سال قدمت دارد، اما در نقشه عبدالغفار (نقشه‌ای که به دستور ناصرالدین‌شاه طی مدت ۲۳ سال توسط میرزا عبدالغفار خان اصفهانی ملقب به نجم‌الملک تهیه شده است) هیچ نام و نشانی از آن نیست، بنابراین اطلاعات دقیقی از بانی و سال ساخت مسجد وجود ندارد. این مسجد در سال ۱۳۱۳ خورشیدی بازسازی و مرمت شده است. (از کتاب مساجد دارالخلافه نوشته بهزاد یعقوبی)
همچنان به مسیر خود ادامه دهید تا به کوچه «هداوند» برسید. با ورود به این کوچه، سرستون‌های یک خانه قدیمی به چشم می‌آید، خانه‌ای که احتمالا خاطرات سریال «پدرسالار» را در ذهن شما پررنگ می‌کند، هرچند دیگر خبری از حوض بزرگ وسط حیاط نیست و عمارت نسبت به گذشته تغییراتی کرده است. این خانه قاجاری که به اسم «خانه پدرسالار» شهرت یافته است در حال حاضر به «خانه فرهنگ امامزاده یحیی» تبدیل شده و در تعطیلات نوروز امکان بازدید از آن از ساعت ۹ تا ۱۶ بدون پرداخت ورودیه فراهم است.
به مسیر خود در کوچه «هداوند» ادامه دهید تا به بوستان «کمال‌الملک» برسید. پس از گذر از این بوستان کوچک، وارد کوچه «فخرالملک» می‌شوید و اگر چند قدم به سمت راست حرکت کنید، به عمارت «دبیرالملک» می‌رسید. «میرزا محمدحسین فراهانی» ملقب به «دبیرالملک» از وزرای دوره قاجار بود که چندین سال در سمت منشی‌گری امیرکبیر فعالیت داشت. تماشای این خانه در روزهای اداری در نوروز از ساعت ۹ تا ۱۶ بدون پرداخت ورودیه امکان‌پذیر است.
اکنون می‌توانید از همان مسیر بازگردید و دوباره در کوچه «هداوند» به پیاده‌روی خود ادامه دهید تا به خیابان «جاویدی» برسید و به سمت چپ بروید. خیابان «جاویدی» در میان اهالی قدیمی محله با عنوان «گذر میرزا محمود وزیر» شناخته می‌شود.
اولین مکانی که در این گذر به چشم می‌آید، مسجد لواسانی است که قدمت بنای اولیه آن به ۹۰ سال پیش بازمی‌گردد و توسط «آیت‌الله حاج شیخ عیسی لواسانی» ساخته شده است.
به مسیر خود تا رسیدن به بن‌بست «مدرس» ادامه دهید. در میانه این بن‌بست، خانه سیدحسن مدرس ـ از رجال سیاسی و مذهبی ایران ـ قرار دارد. خانه‌ای که سیدحسن مدرس تا پیش از تبعید به خواف در آن زندگی می‌کرد و قدمت آن به اواخر دوره قاجار برمی گردد. این خانه اکنون به «دارالقرآن امام علی (ع)» تبدیل شده است. با توجه به همزمانی ماه رمضان و نوروز، به دلیل برگزاری جلسات قرآن برای اهالی محله، بازدید از این خانه امکان‌پذیر نیست.
اگر بن‌بست «مدرس» را تا انتها بروید، درِ بزرگ چوبی و بسیار زیبایی را می‌بینید که معروف به در کالسکه‌رو (دری مخصوصِ ورود کالسکه) خانه «نصیرالدوله» است. «میرزا احمدخان نصیرالدوله بَدِر» از تاجران ثروتمندی بود که این خانه منسوب به اوست. به گفته کارشناسان، این خانه از نظر معماری یکی از کامل‌ترین خانه‌های تهران است که با این وجود این روزها حال و روز مناسبی ندارد و اخیرا مدتی لوکیشن فیلمبرداری سریال «بامداد خمار» بوده است. بازدید از این خانه تنها به صورت پیرامونی امکان‌پذیر است.
دوباره بازگردید و در خیابان «جاویدی» به سمت راست حرکت کنید تا به خانه «فخرالملوک» برسید. این خانه بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد و معماری آن متعلق به دوره قاجار است. این ساختمان به «فخرالملوک» و «نیّرالملوک»، دختران میرزا محمود وزیر ـ از وزاری دوره قاجار ـ تعلق داشته که دوران نوجوانی‌شان را در آن ساکن بودند. این خانه اکنون مالک شخصی دارد و بازدید از آن با هماهنگی قبلی امکان‌پذیر است.
همچنان می‌توانید به مسیر خود ادامه دهید تا به «خانه مهربان» برسید. درباره اینکه نخستین مالک این خانه چه کسی بود، توافق نظر وجود ندارد، اما بر اساس نقشه عبدالغفار (نقشه‌ای که به دستور ناصرالدین‌شاه طی مدت ۲۳ سال توسط میرزا عبدالغفار خان اصفهانی ملقب به نجم‌الملک تهیه شده است) احتمالا این خانه در اختیار یکی از همسران و سوگلی‌های ناصرالدین‌شاه به نام «زبیده خاتون» بوده است. در نهایت این خانه قاجاری توسط زوجی به نام «مهربان‌منش» خریداری شده و به مرکز سالمندان کهریزک واگذار شد. این خانه درحال حاضر با عنوان «خانه مهربان» شناخته می‌شود. بنای فعلی این خانه به دوره پهلوی اول مربوط بوده و تملک آن با شهرداری تهران است. بازدید از این خانه در تعطیلات نوروز از ساعت ۹ تا ۱۶ بدون نیاز به پرداخت ورودیه امکان‌پذیر است.
آخرین محلی که امکان بازدید پیرامونی از آن وجود دارد، «خانه قوام‌الدوله» است. این بنا در زمان ناصرالدین شاه قاجار برای یکی از صاحب‌منصبان آن دوره به نام «میرزا محمد مستوفی قوام‌الدوله آشتیانی» ساخته شد. این عمارت در زمان قوام‌الدوله دارای کالسکه‌خانه، بیرونی و اندرونی، حسینیه، حمام و اتاق عقد بوده است، اما این روزها مساحت کمی از آن باقی مانده است. خانه قوام‌الدوله در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و در حال حاضر در اختیار کمیته ملی ایکوموس ایران قرار دارد. بازدید از این خانه تنها با تور و هماهنگی امکان‌پذیر است.
انتهای پیام