“فرونشست سواحل ایران”؛ تهدیدی برای بنادر و استخراج نفت و گاز

فرونشست زمین یکی از جدی ترین مسائل زیست محیطی و چالش های زیرساختی در ایران به شمار می رود که در سال های اخیر به طور قابل توجهی شدت یافته است. این پدیده که ناشی از کاهش آب های زیرزمینی برداشت بیش از حد آب و تغییرات اقلیمی است موجب خسارت به زیرساخت های شهری کشاورزی و حتی فرهنگی می شود.

ایران به دلیل وابستگی شدید به منابع آبی زیرزمینی و مدیریت نامناسب منابع آب یکی از کشور های دارای بیشترین نرخ فرونشست در جهان است.

آمار و اطلاعات مرتبط با فرونشست زمین در ایران

طبق گزارش ها و آمار های ارائه شده ایران در رتبه دوم جهان از نظر نرخ فرونشست زمین و رتبه سوم از نظر وسعت مناطق تحت تأثیر فرونشست قرار دارد. نرخ متوسط فرونشست زمین در ایران حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر در سال تخمین زده می شود که در برخی مناطق به ارقامی فراتر از این نیز می رسد.

به عنوان مثال استان اصفهان و به ویژه شهر اصفهان از جمله مناطقی هستند که با بدترین وضعیت فرونشست زمین مواجه اند؛ به طوری که در برخی نقاط این استان نرخ فرونشست به بیش از ۳۰ سانتی متر در سال نیز می رسد. این نرخ بسیار بالا در سطح جهانی نگران کننده است و از نظر اثرات مخرب بر ساختمان ها جاده ها خطوط ریلی و زمین های کشاورزی مشکلاتی جدی ایجاد می کند.

فرونشست در سواحل ایران

پدیده فرونشست زمین نه تنها در مناطق مرکزی و خشک ایران بلکه در سواحل این کشور نیز به طور نگران کننده ای افزایش یافته است. در سواحل ایران عواملی مانند بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی توسعه بی برنامه زیرساخت های شهری و صنعتی تغییرات اقلیمی و بالا آمدن سطح آب دریاها همگی بر تشدید این مسئله تأثیرگذار بوده اند.

سواحل جنوبی ایران به ویژه سواحل خلیج فارس و دریای عمان به دلیل حضور شهر های مهم صنعتی نفتی و بنادر بزرگ با چالش فرونشست زمین مواجه هستند. شهر هایی مانند بندرعباس بوشهر و عسلویه از جمله مناطقی هستند که به دلیل استفاده بی رویه از منابع آبی زیرزمینی و فشار زیرساختی پتانسیل بالایی برای فرونشست دارند.

افزون بر این فرونشست زمین در سواحل زیرساخت های حیاتی مانند اسکله ها خطوط انتقال انرژی و صنایع پتروشیمی را در معرض خطر قرار می دهد.

از سویی دیگر در سواحل شمالی ایران مانند حاشیه دریای خزر مسئله فرونشست به دلیل تغییرات سطح آب دریا و ساخت وساز های بی رویه در حاشیه ساحلی رخ می دهد. برداشت آب های زیرزمینی برای توسعه کشاورزی و شهری و تغییر کاربری اراضی نیز از دیگر عوامل مؤثر بر فرونشست در این منطقه است.

آمادگی سازمان حفاظت محیط زیست برای مقابله با فرونشست

تهدید فرونشست زمین در سواحل کشور موضوعی است که در سخنان اخیر رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز به آن اشاره شده و شینا انصاری هشدار داده است که مشکل فرونشست زمین از جمله مهمترین این مخاطرات در کشور ماست. لازم است برنامه ریزی برای مقابله با این مخاطرات مورد توجه و مدنظر قرار گیرد.

به گفته وی برخی پهنه های بحرانی و نقاطی در کشور ما قابلیت فرونشست دارند حتی متاسفانه در برخی مناطق ساحلی هم این مشکل مطرح شده است که همه این موارد باید شناسایی و برای جلوگیری از وقوع حادثه ها در این مناطق اقدام عاجل انجام شود. ما در سازمان محیط زیست هم آمادگی کامل برای همکاری در این زمینه را اعلام می کنیم.

چه باید کرد؟

برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در سواحل ایران می توان از تجارب سایر کشور هایی که با این مشکل مواجه بوده اند بهره گرفت. در اینجا چند راهکار عملی الهام گرفته از تجارب موفق در کشور های مختلف ارائه می شود:

۱. مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی

کشور هایی مانند ژاپن و هلند با اجرای برنامه های پایدار برای مدیریت منابع آب زیرزمینی موفق به کاهش نرخ فرونشست شده اند. این کشور ها با نظارت دقیق بر میزان برداشت آب های زیرزمینی و وضع مقررات سخت گیرانه برای کاهش استفاده بی رویه از منابع آب توانسته اند تعادل بین برداشت و تجدید منابع آبی را حفظ کنند. در ایران نیز می توان با تصویب قوانین محدودکننده و نظارت بر استفاده از آب زیرزمینی در سواحل از تشدید فرونشست جلوگیری کرد.

۲. تزریق آب به لایه های زیرزمینی

در مناطقی از آمریکا مانند کالیفرنیا پروژه های تزریق آب به لایه های زیرزمینی برای جبران افت سطح آب زیرزمینی انجام شده است. این روش می تواند به احیای تراز آب زیرزمینی کمک کند و از نشست زمین بکاهد. اجرای این روش در سواحل ایران نیز می تواند برای کاهش فشار بر آبخوان ها و کاهش فرونشست مؤثر باشد.

۳. استفاده از تکنولوژی های پیشرفته در پایش زمین

در کشور هایی مانند ایتالیا و اسپانیا از تکنولوژی های ماهواره ای و سامانه های پیشرفته سنجش از دور برای پایش دقیق تغییرات سطح زمین استفاده می شود. این فناوری ها امکان شناسایی و تحلیل مناطق بحرانی را به طور مداوم فراهم می کنند. پیاده سازی سیستم های نظارتی مشابه در ایران و در مناطق ساحلی می تواند به پیش بینی و مدیریت بهتر پدیده فرونشست کمک کند.

۴. کنترل ساخت وساز در مناطق حساس

تجربه کشور هایی مانند هلند که بخش های زیادی از آن در زیر سطح دریا قرار دارد نشان می دهد که کنترل ساخت وساز در مناطق حساس و مستعد فرونشست می تواند از تشدید این پدیده جلوگیری کند. محدود کردن توسعه شهری در مناطق ساحلی ایران و تعیین ضوابطی برای ساخت وساز های کم اثر بر زمین از راهکار های مؤثر در این زمینه است.

۵. افزایش بهره وری کشاورزی و کاهش وابستگی به آب زیرزمینی

در استرالیا با تغییر الگوی کشاورزی و استفاده از روش های آبیاری مدرن مصرف آب به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. با جایگزینی روش های آبیاری قطره ای و توسعه کشاورزی مقاوم به خشکی می توان در سواحل ایران نیز مصرف آب را کاهش داده و نیاز به برداشت از آب های زیرزمینی را کاهش داد.

۶. آموزش و آگاهی بخشی عمومی

در کشور های موفق در کاهش فرونشست به آگاهی بخشی عمومی و آموزش جامعه اهمیت زیادی داده شده است. افزایش آگاهی مردم نسبت به اهمیت منابع آب زیرزمینی و تأثیرات فرونشست بر زندگی شهری و زیرساخت ها می تواند نقش مهمی در کاهش برداشت های بی رویه از منابع زیرزمینی داشته باشد.