چه چیزی مانع انفجار بمب‌های قدرتمند اتمی شده؟
پریسا عباسی– براساس گزارش انجمن کنترل تسلیحات، ۹ کشور هسته‌ای دنیا: چین، فرانسه، هند، اسرائیل، کره شمالی، پاکستان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده، دارای زردخانه‌های ترکیبی متشکل از ۱۳ هزار کلاهک هسته‌ای هستند. این مسئله سوالات ساده‌ای را در ذهن ایجاد می کند. مثلا: احتمال انفجار تصادفی آنها چقدر است؟ چه اقداماتی انجام شده تا این بمب‌ها بطور سهوی منفجر نشوند؟
فیلیپ‌سی.بلیک، استادیار مطالعات پیشگیری از گسترش تروریسم در مطالعات بین‌المللی موسسه میدلبری در مونتری کالیفرنیا است. او می‌گوید: سلاح‌های هسته‌ای اولیه، زمانی شکننده و آسیب‌پذیر بودند. اما سلاح‌های هسته‌ای مدرن با دقت بسیار بالایی طراحی شده‌اند و ایمن و قابل اطمینان هستند.
یعنی خیلی بعید است که یک انفجار تصادفی اتفاق بیافتد. بلیک در ایمیلی به لایو ساینس نوشت:«با توجه به اینکه سلاح‌های هسته‌ای در محیطی عادی نگهداری می‌شود، احتمال انفجار تصادفی یا زودهنگام آن یک در میلیارد است. اما اگر این سلاح‌ها در محیطی غیرعادی نگهداری شوند، احتمال انفجار آن می‌توان یک در میلیون باشد.» طبق گفته بلیک، محیط غیرعادی به موقعیت‌هایی گفته می‌شود که در آن مثلا احتمال آتش‌سوزی در مکان نگهداری سلاح هسته‌ای، یا سقوط هواپیمای حامل سلاح هسته‌ای باشد. البته او خاطر نشان کرد که هر دوی این موقعیت‌ها، قبلا اتفاق افتاده‌اند، اما سلاح اتمی منفجر نشده است.
مرگ و ویرانی
تا به امروز، تنها دو بمب اتمی با هدف تخریب و مرگ و میر گسترده پرتاب شده است: بمباران شهر هیروشیما در ۶ آگوست ۱۹۴۵ و شهر ناگازاکی در ۹ آگوست همان سال، که باعث کشته شدن تقریبا ۲۱۴ هزار نفر شد و صدها هزار نفر دیگر را دچار آسیب‌ها و بیماری‌های جدی کرد.
پس از گذشت ۸۰ سال از این بمباران‌ها، اکنون درک ما از نحوه عملکرد سلاح‌های هسته‌ای افزایش یافته و سلاح‌های امروزی بطور بالقوه بسیار قوی‌تر و مخرب‌تر هستند. حداکثر بازدهی بمب B83 که قوی‌ترین بمب در مجموعه بمب‌های هسته‌ای ایالات متحده است، ۶۰ برابر قوی‌تر از بمبی است که در ناکازاکی انداخته شد. آرشیو سلاح‌های هسته‌ای نشان می‌دهد که در حال حاضر ۶۵۰ مورد از این سلاح‌ها در آمریکا وجود دارد.
با توجه به این شرایط، برای جلوگیری از مرگ و نابودی گسترده چه پروتکل‌ها و دستورالعمل‌هایی وجود دارد؟
از مهمترین اقدامات ایمنی، نظارت دقیق بر اجزا، تعویض به موقع ماژول‌ها و قطعات منسوخ و زائد است.
بلیک گفت: «اجزای سلاح‌های هسته‌ای طول عمر محدودی دارند، به ویژه گازی که به اصطلاح تقویت کننده سوخت همجوشی است. همجوشی زمانی اتفاق می‌افتد که دو اتم سبک به یکدیگر پیوند می‌خورند تا اتم سنگین‌تری را بسازند. با این‌حال زمانی که مواد رادیواکتیو موجود در سلاح‌های هسته‌ای فاسد می‌شوند، باید آنها را به ترتیب دوباره پر کرد.»
به عنوان مثال، تریتیوم که یک ایزوتوپ رادیواکتیو هیدروژن است، نیمه عمری برابر با ۱۲.۳۳ سال دارد. این بدان معناست که نیمی از مقدار آن در این بازه زمانی تجزیه می‌شود و باید سلاح‌های حاوی تریتیوم را با دقت بررسی کرد.
بقیه قطعات نیز عمر مفید محدودی دارند، بنابراین سلاح‌ها باید گهگاهی بازسازی شوند. بلیک در این باره می‌گوید: در بین تمام اجزاء این سلاح‌ها، گودال‌های پلوتونیم دارای طولانی‌ترین عمر هستند و ممکن است بیش از صد سال عمر مفید داشته باشند.» این گودال‌ها عناصر کلیدی در کلاهک‌های هسته‌ای هستند. در واقع آنها پوسته‌های کروی پلوتونیوم هستند و اندازه آنها عموما به اندازه یک توپ فوتبال است. در زمان انفجار یک سلاح هسته‌ای، پلوتونیوم باعث ایجاد یک واکنش هسته‌ای کوچک می‌شود. و این انفجار ثانویه قابل توجهی در انباشت اصلی هسته‌ای ایجاد می‌کند. به بیان ساده، گودال پلوتونیوم موادی را در خود جای می‌دهد که یک سلاح هسته‌ای را تبدیل به بمب می‌کند.
استفاده از کنترل‌ها
به گفته بلیک:«سلاح‌های هسته‌ای مدرن اصطلاحا دارای کنترل‌هایی هستند که از انفجار ناخواسته آنها جلوگیری می‌کند. مثلا یک کلاهک موشکی قبل از مسلح شدن باید شرایط خاصی را پشت سر بگذارد. به این ترتیب امکان ندارد، یا بسیار بعید است که در سیلوی موشکی یا در یک زیردریایی، خودبه‌خود منفجر شود.
به علاوه، سلاح‌های اتمی مدرن آن‌قدر با دقت طراحی شده‌اند تا اطمینان حاصل شود، موادی که برای انفجار هسته‌ای باید با هم ترکیب شوند، در زمان غیر فعال بودن از یکدیگر جدا باشند. در یک سلاح هسته‌ای از شش وسیله ایمنی استفاده می‌شود تا اطمینان حاصل شود که انفجار ناخواسته‌ای اتفاق نمی‌افتد. برخی از این وسایل ایمنی نظیرسوئیچ‌های اینرسی(که در حالت شوک یا لرزش فعال می‌شوند)، شتاب‌سنج‌ها(که ارتعاشات یا شتاب حرکت سازه را اندازه‌گیری می‌کنند)، تنها در صورتی اجازه مسلح شدن را می‌دهند که تحت شرایط بسیار خاصی از درجه شتاب یا ارتعاش در یک دوره زمانی خاص قرار بگیرند.
در این بین، خود ماده هسته‌ای نیز دارای محافظ است. مارک بل، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه مینه‌سوتا، در ایمیلی به لایو ساینس نوشت:«سلاح‌های هسته‌ای حاوی مقدار مشخصی اورانیوم یا پلوتونیوم بسیار غنی شده هستند. اگر شما مقدار کافی از این ماده را در حجم کوچک مکفی(که اصطلاحا به آن «جرم بحرانی، critical mass» می‌گویند) داشته باشید، به طور خودکار در یک واکنش هسته‌ای منفجر خواهد شد.»
بیشتر بدانید:قدرتمندترین بمب اتمی جهان کجاست؟
بل می‌گوید: «برای انفجار یک سلاح هسته‌ای، باید مواد به صورت عمدی جمع‌آوری شوند و معمولا این کار به یک یا دو روش انجام می‌شود. یک از این روش‌ها استفاده از وسیله‌ای است که اصطلاحا به آن تفنگ می‌گویند. با این روش از دو تکه اورانیوم بسیار غنی شده استفاده می‌کنند و یکی را به دیگری شلیک می‌کنند و این دو تکه با هم تشکیل یک «جرم بحرانی» داده و باعث انفجار آنها می‌شود. این ساده‌ترین نوع سلاح هسته‌ای است و آمریکا در طول جنگ جهانی دوم، بمب هیروشیما را به همین روش منفجر کرد.
روش جایگزین که کمی پیچیده‌تر است و امکان انفجار بزرگتری را به شما می‌دهد، این است که یک کره توخالی از پلوتونیوم را به شکل یک توپ کوچک درآورید تا جرم بحرانی ایجاد کنید و در این صورت انفجار اتفاق خواهد افتاد. اما از آنجایی‌که خود ماده به تنهایی، و بدون حضور سلاح، ایجاد جرم بحرانی نمی‌کند، خطر انفجار خود به خودی وجود نخواهد داشت.» این روش که دستگاه انفجار نامیده می‌شود، روشی بود که ایالات متحده در انفجار ناکازاکی از آن استفاده کرد.
شخصی که تصمیم می‌گیرد
اتخاذ تدابیری که مطمئن شویم تا یک سلاح هسته‌ای به خودی خود منفجر نشود، کاملا ضروری است. اما ملاحظات دیگری نیز باید باشند که نیاز به وقت و دقت بیشتر دارد.
بل گفت:«این ملاحظات شامل جلوگیری از استفاده غیرمجاز، سرقت و … است، نه اینکه مراقب انفجار ناگهانی آنها باشیم. برای یک فرد معمولی دشوار است که بتواند یک سلاح هسته‌ای را منفجر کند، مگر اینکه به طور تصادفی با آن برخورد کند. مثلا در ایالات متحده دستگاه‌هایی با نام پیوندهای اقدام مجاز(PAL) وجود دارند که در سلاح‌های هسته‌ای تعبیه شده‌اند و آماده کردن و یا شلیک یک سلاح هسته‌ای را بدون مجوز یا کدهای مناسب برای هر کسی بسیار سخت می‌کند.»
با این‌حال، بل و بلیک خاطر نشان کردند که افراد خاصی از قدرت هسته‌ای بیشتری نسبت به دیگران برخوردار هستند و توانایی این را دارند تا هر لحظه که هوس کنند آنها را منفجر کنند. و این برخلاف انفجار تصادفی سلاح‌های هسته‌ای، می‌تواند علت هر فاجعه مرتبط با بمب‌های اتمی در آینده باشد.
بل گفت:«به نظر من احتمال بکارگیری تصادفی یا غیرمجاز هسته‌ای بسیار کمتر از استفاده عمدی اما عجولانه آن است. اساسا هیچ کنترل و تعادلی برای جلوگیری کردن از دستور پرتاب سلاح هسته‌ای توسط رئیس جمهور ایالات متحده وجود ندارد. در واقع اساسا تمام سیستم طوری تنظیم شده که آنها مطمئن باشند که می‌توانند این کار را انجام دهند. در واقع چیزی که خواب شب را از من می‌گیرد این مسائل است نه احتمال تصادفی و خودبخود منفجر شدن سلاح‌های هسته‌ای!»
منبع: Live Science
5858